فضایی، حمل و نقل پیشرفته

فناوری فضایی مجموعه ای از دانش ها و فناوری هایی است که بشر برای بررسی فضای اطراف کره زمین و سایر اجرام آسمانی و نیز بهره وری از آن با کمک ماهواره ها استفاده می کند؛ کشورمان نیز از گذشته در زمینه تلاش برای دستیابی و به کارگیری این فناوری فعال بوده و موفقیت هایی به دست آورده است.

بر این اساس، دکتر منوچهر منطقی رییس مرکز ملی ایران در گفت و گوی تفصیلی با خبرنگار علمی ایرنا آخرین دستاوردها، وضعیت نقاط مداری ایران در فضا، گشایش های برجام در حوزه فضایی و جایگاه علمی ایران در حوزه فضا را تشریح کرد. 

- در حال حاضر فناوری فضایی در کشورمان چه کاربردهایی دارد؟ 

منطقی: بخش های اقتصادی فعال در دنیا از ماهواره استفاده می کنند، در کشور ما نیز بخشی که فعلا خوب استفاده می کند، بخش مخابرات در حوزه ثابت و سیار است، در رادیو و تلویزیون نیز از این فناوری به طور وسیع استفاده می شود، همچنین بخشی از این فناوری توسط بانک ها برای برقرارکردن ارتباط بین یکدیگر به کار گرفته می شود. در حقیقت، با وجود به کارگیری نسبتا خوب حوزه مخابرات کشور از ماهواره، اما هنوز اینترنت مستقل برای خود نداریم و در این زمینه وابسته هستیم؛ در حالی که اگر یک شبکه ماهواره ای داشتیم، می توانستیم سیستمی که مدیریت آن دست خودمان باشد، طراحی کنیم.

- و کاربرد ماهواره ها در هواشناسی ... 

منطقی: از این فناوری در حوزه هواشناسی کشور هم به طور نسبی خوب استفاده می شود و برای کامل تر شدن کاربست ها و پیش بینی های هواشناسی، مذاکراتی با سازمان هواشناسی انجام داده ایم.

- از ماهواره ها برای مدیریت بحران در کشور چه استفاده ای می شود؟

منطقی: استفاده از فناوری فضایی در مدیریت بحران یعنی این که حوادث طبیعی را تحت کنترل داشته باشیم، قدرت پیش بینی داشته باشیم و تمام اطلاعات لازم را برای تصمیم گیری داشته باشیم. درحال حاضر این که مجموعه جامعی برای مدیریت بحران داشته باشیم و از اطلاعات فرض دهی و فناوری اطلاعات به صورت جامع برای مدیریت بحران استفاده کنیم، تا کنون چنین چیزی را در کشور نداشته ایم بلکه بیشتر به صورت نقطه ای و یک سری ایستگاه استفاده شده است، مدیریت بحران یک مجموعه توانمند است و ما سعی می کنیم با قرار دادن فناوری فضایی کنار آنها، قابلیت را بالا ببریم. معمولا در کشورهایی که با تنوع زیستی و جغرافیایی روبه رو هستند و کشور ما نیز جزو این کشورها است، ماهواره و استفاده از داده های آن، یک مولفه اصلی است که باید در حلقه مدیریت بحران قرار گیرد.

- فناوری فضایی چه کاربردهای دیگری در کشور دارد؟ 

منطقی: در حال حاضر استفاده از فناوری های فضا در بخش های معادن، محیط زیست و کشاورزی در حال بررسی است، مهمترین رسالتی که در مرکز ملی فضایی برای خود قائل شده ایم، این است که این بخش را خوب نیازسنجی کنیم و برمبنای آن سعی کنیم با امکانات جهانی و در جهت رفع نیازها حرکت کنیم.

- تامین اطلاعات فضایی کاربران چگونه انجام می شود؟ 

منطقی: با توجه به نیازسنجی های انجام شده برای شروع کار در حوزه سنجش از راه دور، می توانیم از مجموعه ماهواره هایی که در فضا، اطلاعات مجانی در اختیار کاربران قرار می دهند، استفاده کنیم اما برای ادامه کار شاید یک سری اطلاعات خاص بخواهیم که آن ماهواره ها نتوانند پوشش لازم را بدهند، بنابراین باید ماهواره سنجشی خاص خودمان را داشته باشیم. براساس پیش بینی ها، می توانین در دو فاز، یعنی استفاده از داده های مجانی ماهواره های موجود در فضا و دریافت اطلاعات از ماهواره ناهید ۱ و ماهواره سنجشی که قرارداد آن با روسیه منعقد شده است و در سه سال آینده در مدار استفاده قرار می گیرد، از طریق ترکیب این دو فاز کل اطلاعات مورد نیاز کاربران را به دست آورده و ارائه کنیم.

- با توجه به وجود اطلاعات فضایی رایگان، چرا دستگاه های دولتی از آن استفاده نمی کنند؟ 

منطقی: متاسفانه شناخت از قابلیت ها و امکانات فناوری فضایی به صورت جامع در بین مسولان دستگاه های اجرایی وجود ندارد، درحال حاضر دستگاه های کاربر به طور نسبی از وجود اطلاعات رایگان ماهواره های سنجشی خبردار شده اند و سعی در استفاده از این اطلاعات کرده اند، به طوری که فعالیت آنها به سه تا پنج سال گذشته بر می گردد. با این حال در استفاده از فناوری فضایی، مشکل صرفا با رفع یک نیاز کاربر حل نمی شود، بلکه باید یک زنجیره وسیع با هم کار کنند تا در نهایت کل نیازهای کاربر به صورت پایدار و مداوم در اختیار قرار گیرد؛ علاوه بر این، گروهی از کاربران اطلاع ندارند که چگونه می توانند از اطلاعات رایگان ماهواره های سنجشی استفاده کنند.

- با این ترتیب، اطلاع رسانی درباره کاربردهای فناوری فضایی می تواند یک اولویت کنونی باشد؟ 

منطقی: اغلب مسوولان اطلاعات جامع اندکی در زمینه خدماتی که می توانیم ارایه کنیم، دارند و لازم است اطلاع رسانی وسیع تری انجام شود؛ معتقدیم که مهمتر از بحث طراحی، ساخت و پرتاب ماهواره که ما باید به طور جدی به آن بپردازیم، بخش کاربری فضایی است که باید با یک اولویت بالاتر به سرعت آن را جاری کنیم؛ برنامه داریم که تا سه سال آینده همه دستگاه ها مطلع شده باشند فضا چه خدماتی می دهد و از یک خدمات حداقل ممکن، شروع به بهره برداری کنند. به واقع، در خیلی از فناوری های جدید و سازمان دهی ها و روش های مدیریت جدید، اطلاعاتمان نسبت به دنیا عقب است.

- علت این عقب ماندگی چیست؟

منطقی: این امر به دو دلیل است، یکی این که مراودات ما خیلی بسته بود و دیگر این که عمدتا ما از افرادی استفاده می کنیم که اطلاعات آنها برای یک یا دو دهه قبل است، تمایل چندانی به یادگیری ندارند و تطابق با مجموعه جدید برای آنها سخت است. یکی از رویکردهای مهم، استفاده از افرادی است که به اطلاعات جدید مجهز هستند، اما نکته ای که وجود دارد، این است که برخی از این افراد مهارت های آکادمیک دارند و مهارت تجربی ندارند بنابراین می توان گفت که به دلایل مختلف از فناوری روز فاصله پیدا کرده ایم، اگر به صورت طبیعی از همه امکانات استفاده نکنیم از رشد سریع کشورها در استفاده از فناوری های جدید عقب خواهیم ماند.

- بخش خصوصی در این فناوری چه میزان نقش دارد؟ 

منطقی: ما نیازسنجی کرده ایم و برمبنای آن، نیازها به شرکت های دانش بنیان داده می شود؛ یکی از مهمترین رسالت های مرکز ملی فضایی این است که رفع نیازهای فضایی را به کاربرهای بخش خصوصی متکی کنیم، چون بخش های دولتی عمدتا به عنوان مصرف کننده هستند و اگر بخواهیم هم دانش ماهواره داشته باشند و هم مصرف کنند، باید سطح آموزش زیادی داشته باشند در صورتی که چه بسا نیاز هم نداشته باشند. در نتیجه، این قسمت را می توانیم به نیروهای جوان و توانمند کشور که در بخش های هوا فضا و سنجش از راه دور مطالعه می کنند و بخش خصوصی هستند، متکی کنیم. در آینده شاهد خواهیم بود که شرکت های دانش بنیان فعال در زمینه فضا تقویت می شوند و تعداد آنها افزایش می یابد.

- کشورمان به لحاظ مقالات علمی درحوزه فضا در چه جایگاهی قرار دارد؟

منطقی: در زمینه تولید مقالات علمی در سال ۲۰۱۵ رتبه ۱۱ را در دنیا داشتیم و از نظر علمی نیز در حوزه فضا فاصله چندانی با دنیا نداریم، به طور مثال برخی از مقالات علمی که در این حوزه توسط متخصصان و محققان ایرانی تولید می شود و از نتایج علمی آن نمی توانیم استفاده کنیم، مورد استفاده کشورهای دیگری قرار می گیرد که به روز هستند. در حوزه فضا، وضع ما از نظر علمی خوب است، اما برای پیاده سازی این علم باید دو مرحله طی شود.

- این دو مرحله کدام است؟ 

منطقی: یکی این که این علم نیاز به آزمایش گری دارد تا به المان قابل استفاده در ماهواره تبدیل شود. زیرساخت های حوزه فضا بسیار محدود است و یکی از برنامه های جدی ما این است که زیر ساخت ها کامل شوند، چون بخش هوا فضا در صنعت جهان جزو اولویت های اصلی است، بنابراین باید روی زیرساخت توجه زیادی شود. بعد از این مرحله باید روی تولید محصول مبتنی بر نیاز کاربر کار شود. تا حالا در تولید محصول به دلیل این که می خواستیم به فناوری دست پیدا کنیم، نیاز کاربر را در نظر نداشتیم اما الان به صورت جدی، کاربر حرف اول را می زند وبر اساس تامین نیازهای آن کار انجام می شود.

- با توجه به اجرای برجام، همکاری بین المللی ایران در حوزه هوا فضا به چه صورت است؟

منطقی: بعد از اجرایی شدن برجام، موارد متعددی از تبادل هیات ها در حوزه های مختلف صنعتی، فرهنگی، اقتصادی، علمی و سیاسی در کشور داشته ایم که در پی آن یک سری کارها در حوزه علم و فناوری پیگیری و انجام شد. محدودیت هایی پیش از اجرای برجام در زمینه مذاکره و همکاری در حوزه فضایی وجود داشت، و اجرای برجام به لحاظ برداشته شدن محدودیت های بین المللی، به خصوص در بخش کاربری بسیار کمک کننده بوده و برخی محدودیت ها را برطرف کرده است، اکنون دسترسی بهتری به اطلاعات و حوزه های مختلف کاربری وجود دارد.

- برجام چه دستاوردهای دیگری داشته است؟ 

منطقی: یکی از مهمترین مباحثی که بعد از اجرایی شدن برجام اتفاق افتاد، تشکیل کمیسیون مشترک علمی و فناوری بین ایران و روسیه است، در این کمیسیون دو کار گروه فضایی و هوایی تشکیل شد که در پی آن روی بحث های فنی و این که کار مشترک انجام شود، گفت و گوهایی صورت گرفته و کارهای آن در جریان است. علاوه بر روسیه، با برخی ازکشورهای اروپایی نیز تعاملاتی در حوزه فضایی انجام شده است؛ قبل از اجرایی شدن برجام، اگر سراغ هر یک از کشورهایی می رفتیم که اکنون با آنها وارد مذاکره شده ایم، حاضر به مذاکره با ایران نبودند چه برسد به این که روی موضوع حساس و مشترکی صحبت کنند و کار انجام دهند، اما با اجرایی شدن برجام و گشایش باب های علم و فناوری به روی کشور، برخی از موقعیت های ایجاد شده قابلیت دارند به قرارداد و همکاری مشترک بدل شوند. توافق بر سر طراحی و ساخت ماهواره سنجشی، انجام مذاکرات فنی آن و رسیدن به جمع بندی و انعقاد قرارداد، یکی از ثمرات کارگروه فضایی کمیسیون مشترک علمی و فناوری بین ایران و روسیه است، توافق بر سر استفاده ایران از امکانات روسیه در مورد اعزام فضانورد یا بحث آموزش فضانورد از دیگر ثمرات اجرایی شدن برجام است و به احتمال زیاد این امر تبدیل به یک برنامه کاری می شود.

- چشم انداز اجرایی شدن این توافق ها چگونه است؟ 

منطقی: بعد از اجرایی شدن برجام، در مورد استفاده از سیستم های ماهواره ای سنجش از راه دور و تعیین موقعیت که روس ها در اختیار دارند، همکاری های خوبی بین ایران و روسیه در حال شکل گیری است؛ اما برای این که مذاکرات در حوزه فضایی تبدیل به قرارداد و همکاری مشترک شود، یک دوره کاری و زمان دار لازم است، به عنوان مثال ماهواره سنجشی که در حال حاضر قرارداد آن امضا شده است، مذاکرات فنی آن حدود یک سال طول کشید و تیم های متعددی از هر دو کشور رفت و آمد کردند.

- برنامه کشورمان برای آموزش فضانورد با همکاری روسیه چیست؟ 

منطقی: آموزش فضانورد باید مبتنی بر یک نقشه راه صورت گیرد و انجام شود؛ طبعا اعزام برای آموزش فضانوردی، باید بر مبنای نقشه راهی که در مورد فضا و اعزام انسان و موجود زنده در کشور ترسیم شده است انجام شود، درحال حاضر پژوهشگاه هوافضا که زیرنظر وزارت علوم است و دانشگاه امیرکبیر نیز که یک پروژه از سوی شورای عالی عتف در این مورد داشته است، برنامه جامع برای اعزام انسان به فضا تهیه می کند و برمبنای آن برنامه جامع این کار انجام می شود. نقشه جامع فضایی در حال تهیه است و برمبنای آن، دستگاه های فضایی می توانند وارد قرارداد شوند و این که چه قراردادهایی را می توانند ببندند.

- درباره کارکرد این نقشه جامع فضایی توضیح دهید.

منطقی: مهمترین کاری که بعد از تهیه نقشه جامع فضایی انجام می دهیم، این است که هر آنچه در حوزه فضا مطرح می شود، کل مسیر آن دیده شود، به طور مثال وقتی گفته می شود ماهواره، خود ماهواره به تنهایی هیچ کاربردی ندارد مگر اینکه گفته شود این ماهواره در جهت تامین نیازهای وزارت جهاد در بخش کشاورزی کار کند. کاری که ما انجام می دهیم، این است که مباحث مطروحه در نقشه جامع فضایی را به طرح جامع تبدیل و سپس پیاده سازی کنیم؛ مهمترین کار مرکز ملی فضایی این است که یک زنجیره طولانی از بازیگران مختلف برای هر کار فضایی را هماهنگ و به صورت یک تیم در می آوریم تا بتوانیم از هزینه ای که می کنیم بهترین استفاده ممکن را ببریم.

- آخرین وضعیت نقاط مداری ایران در پی از دست رفتن دو نقطه ثبت شده به نام ایران چگونه است؟ 

منطقی: دو نقطه از سه نقطه ثبت شده به نام ایران در مدار ۳۶ هزار کیلومتری زمین در سال های گذشته از دست رفتند، در حال حاضر سازمان فضایی اقدام به درخواست ثبت فایل برای ۱۳ موقعیت مداری به نام ایران ست کرده است. در مورد رزرو موقعیت مداری، درخواست کننده و اقدام کننده وزارت ارتباطات است و جزء وظایف نهادی آن مجموعه حساب می شود، این کار یک سیر مرحله ای دارد که باید طی شود؛ اکنون در حال طی شدن مراحل اداری است و درحال حاضر به نقطه تعیین کننده ای نرسیده است.

- زمان تعیین شده برای رزرو ۱۳ موقعیت مداری چه مدت است؟ 

منطقی: زمانی برای این کار تعیین نشده است، اما با توجه به این که در اطراف ما از ۱۲ کشور منطقه، هشت کشور ماهواره در فضا دارند و دو کشور دیگر نیز در حال گرفتن نقاط فضایی هستند، ضرورت دارد که ما نیز در این زمینه بیش از پیش تلاش کنیم. زمان رزرو موقعیت مداری بستگی به شدت پیگیری دستگاه های ذی ربط دارد، اگر مجموعه سازمان فضایی و وزارت ارتباطات این کار را به صورت فشرده تعقیب کنند، قاعدتا باید زود جواب دهد اما اگر به صورت اداری باشد و نامه نگاری اداری انجام شود، رزرو این نقاط مدت زمان بیشتری می برد، باید این امر جزء اولویت های وزارت ارتباطات قرار گیرد.

- و چرا ما نقاط مداری خود را حفظ نکردیم؟ 

منطقی: این که ما این نقاط را باید حفظ می کردیم و چرا نکردیم، خود همواره سوال بوده، این نقاط از سال ۵۳ در اختیار ایران بوده و فعالیت های مختلف انجام شده است، در طول این ۴۰ سال حتما می توانستیم ماهواره ای تهیه کنیم و در مدارهای فوق قرار دهیم؛ درست است که از نظر خرید ماهواره در همه دنیا با محدودیت روبرو بوده ایم اما برای انجام این کار از نظر بودجه نیز با مشکل روبرو بوده ایم.

با این همه، یکی از مهمترین علت ها این ذهنیت بوده که نیازهای ماهواره ای ما محدود است و می توانیم از ماهواره های موجود در فضا استفاده کنیم.

- این ذهنیت صحیح نیست؟ 

منطقی: البته می تواند به لحاظ اقتصادی درست باشد، اما از نظر اقتصادی، امنیتی و استقلال ملی درست نیست. مصداق نادرستی هم این است که قبل از برجام، شاهد بودیم کشورهایی که با آنها قراردادهای رسمی در خصوص استفاده از ماهواره داشته ایم، بسیاری از کانال های صدا و سیما را قطع کردند، بنابراین به لحاظ استقلال سیاسی و اقتصادی باید خیلی جدی تر از سال ۵۳ تعقیب می کردیم.

- الان چه ذهنیتی رایج است؟ 

منطقی: الان به نظر می آید که این جدیت وجود دارد و دستگاه های مربوطه به دنبال آن هستند، هر چند به عنوان یک اضطرار به آن نگاه نمی شود، بلکه به عنوان کاری هست که دنبال آن هستند و دارند انجام می دهند. مجلس شورای اسلامی قانون حفظ مداری را تصویب کرده، در شورای امنیت ملی نیز بر حفظ مداری این نقاط تاکید شده است، از نظر توجه مسولان عالی رتبه مملکت و قانونی نیز این اولویت گذاشته شده است، پس نباید این کار گرفتار مراحل اداری شود بلکه باید به عنوان یک مطالبه ملی مطرح شود؛ وقتی به یک مطالبه ملی بدل شود و همه به دنبال چرایی از دست دادن نقاط مداری و علت پر نکردن سریع نقطه مداری برآیند که در اختیار داریم، این امر زودتر محقق می شود.

- چرا مرکز ملی برای رزرو هر چه زودتر موقعیت های مداری پیگیری های لازم را انجام نمی دهد؟ 

منطقی: این امر در حیطه فعالیت مرکز ملی فضایی نیست، بخش هماهنگی امور فضایی کشور برعهده مرکز ملی فضایی است اما بخش اجرا برعهده سازمان ها، پژوهشگاه ها و دستگاه های ذی ربط است، این که در بخش اجرا یک پروژه با چه سرعتی جلو می رود، مرکز ملی فضایی خیلی نمی تواند مداخله کند.

- و کلام پایانی؟ 

منطقی: در واقع حوزه فضایی کشور، مسیر جامعی را که کشورهای پیشرفته در آن حرکت رو به جلو دارند، انتخاب کرده است و در بخش علمی آن نیز خوب پیش می رویم، در بخش زیرساختی موقعیت متوسط داریم و در بخش کاربری آن نیز متوسط هستیم، اما با اقدامات صورت گرقته بخش کاربری در آینده به سرعت رشد خواهد کرد.