فضایی، حمل و نقل پیشرفته

فناوری فضایی در دوره آغازین خود شامل فناوری ساخت و پرتاب موشک های فضایی، ماهواره ها و کاوشگر های سیاره ای، تصویر برداری دیجیتالی، طراحی و توسعه حس گرهای فضایی، سفرهای میان سیاره ای و سفر انسان به فضا بود اما امروزه با پیشرفت علم فضا در حوزه های مختلفی چون ناوبری فضایی، بهینه سازی سیستم ها، زیر سیستم های کوچک تر، سبک تر و کارآمدتر، موتورهای فضایی جدیدتر، انرژی های نوین در فضا، پسماندهای فضایی و گردشگری فضایی کاربرد دارد. به همین دلیل کشورهای مختلف سعی کرده اند در این زمینه دست به فعالیت هایی بزنند و با استفاده از فناوری های فضایی جایگاهی برای خود در سطح بین الملل ایجاد کنند.

ایران از ۱۳۴۸ خورشیدی با عضویت در برخی از مجامع بین المللی مرتبط با فضا، خود را به عنوان کشوری پیشرو در خاورمیانه، در امر هوافضا به دنیا معرفی کرد. صنعت فضایی ایران در سال های فعالیت خود به دستاوردهای مهمی همچون «راه اندازی طرح ساخت ماهواره «مصباح» دست یافت و سازمان صنایع هوایی را در ۱۳۷۶ خورشیدی و تشکیل سازمان صنایع هوافضا در ۱۳۷۷۷ خورشیدی» بر پا کرده است.

ایران برای نخستین بار در ۱۴بهمن ۱۳۸۷ خورشیدی یک ماهواره با نام «امید» را به فضا پرتاب کرد. این ماهواره سه ماه در فضا ماند و پس از پایان ماموریت به زمین بازگشت؛ به همین مناسبت شورای فرهنگ عمومی سالروز پرتاب ماهواره ملی امید به فضا را «روز فناوری فضایی» نام نهاد.

همزمان با روز ملی فناوری فضایی در دهه فجر ۱۳۹۲ خورشیدی از ماهواره های فضایی «تدبیر» و «خلیج فارس» رونمایی شد. البته در مهر ماه همان سال و در هفته جهانی فضا، دومین میمون فضانورد ایرانی با نام «فرگام» با کاوشگر پژوهش و با گاز مایع به فضا رفت که این محموله زیستی سالم به زمین بازگشت. همچنین در ۱۳۹۳ خورشیدی در روز فناوری فضایی ماهواره ملی «فجر» با موفقیت به فضا پرتاب شد و در مدار زمین قرار گرفت. همچنین در آیین روز ملی فناوری فضایی که در ۱۳ بهمن ۱۳۹۵ هجری خورشیدی در سالن اجلاس سران تهران برگزار شده است، حسن روحانی رییس جمهوری از ماهواره های ناهید ١، پیام امیرکبیر و سامانه انتقال مداری سامان ١ رونمایی کرد.

پژوهشگر گروه اطلاع رسانی ایرنا به مناسبت «روز فناوری فضایی» با «عباس خاراباف» کارشناس هوافضا به گفت وگو پرداخت.

نگاهی به مقوله فناوری فضایی

خاراباف درباره فناوری فضایی گفت: برای این که بتوان تعریف صحیحی از فناوری فضایی ارایه داد نخست باید فضا را تشریح کرد. بر پایه قوانین بین المللی، فضا را فراتر از ۱۰۰ کیلومتری سطح زمین تعریف می‌کنند. البته فضا نیز به ۲ قسمت فضای درونی و بیرونی تقسیم می شود. فضای درونی همان فضایی است که فاصله نزدیک تری با زمین دارد؛ مثل همان‌ مدارهایی که ماهواره ها در آن قرار می‌گیرند و فضای بیرونی نیز آن بخشی از فضا به شمار می رود که سیاره‌های دیگر و حتی فراتر از آن یعنی ستاره‌ها و کهکشان ها در آن هستند. با توجه به این مقدمه می‌توان گفت هر نوع فناوری که مرتبط به این بخش‌ها باشد، فناوری فضایی است. بخشی از مهمترین محصول های این فناوری فضاپیماها، موشک های فضایی، ماهواره ها و کاوشگرها و روبات های فضایی محسوب می شود.

فناوری فضایی، دستاوردی برای شناخت جهان و ارتقای کیفیت زندگی 

این کارشناس هوافضا در ارتباط با کاربرد فناوری فضایی اظهار داشت: این فناوری در بخش‌های مختلف زندگی کاربردهای انکارناپذیری دارد. از یک طرف دانش، شناخت و آگاهی انسان را از جهان افزایش می‌دهد و از طرفی دیگر در کوچکترین جزییات زندگی روزمره تاثیرگذار است. به عنوان مثال می‌توان به محصول خاصی از فناوری فضایی مثل ماهواره های سنجش از دور اشاره کرد که در کشاورزی مدرن، مدیریت، مقابله و پیش بینی بحران ها، حوادث و موارد دیگر کاربرد دارند.

همچنین ماهواره های ناوبری و موقعیت یابی در مسیریابی مدرن و کاربردهای مرتبط با آن مانند آنچه در گوشی های هوشمند و دستگاه های «جی پی اس» مشاهده می شود و انسان از آنها استفاده می‌کند، بخش دیگر از فناوری فضایی است. بدین شکل فضا و فناوری فضایی منافع بسیاری دارد و نمی‌توان منکر آن شد. به طور قطع پیشرفت هر کشوری در این حوزه، مزایای بسیاری را برای شهروندان آن در پی خواهد داشت.

اکنون کشور ما با چالش های متنوعی از بحران های محیط زیست گرفته تا کمبود منابع، مشکل های اجتماعی و ... روبرو است که ماهواره های کاربردی به عنوان محصول های منحصر به ‌فرد فناوری فضایی، از بهترین ابزارهای ممکن برای مدیریت این چالش ها و حفظ منابع موجود به ‌شمار می‌ رود. در اینجا اهمیت طرح های کاربردی ‌تر فضایی نمایان می‌شود و دستاوردهایی که در افزایش کیفیت زندگی مردم نقش خواهند داشت، از اولویت بیشتری در برنامه های فضایی برخوردار می شود.

ایران جزو ۶ کشور دارای فناوری پرتاب موجود زنده به فضا 

وی در ادامه افزود: جایگاه ایران در فناوری فضایی در چند بخش باید تقسیم‌بندی شود و مهم ترین آنها در حوزه پرتاب فضایی است. ایران جزو ۱۲ کشوری به شمار می رود که می‌تواند پرتاب فضایی را با استفاده از ماهواره بر یا موشک های فضایی انجام دهد. البته کشورمان در زمینه ساخت ماهواره های عملیاتی و پرتاب آنها به مدارهای ماندگارتر، هنوز جای پیشرفت دارد. همچنین ایران جزو ۶ کشور پرتاب کننده موجود زنده به فضا محسوب می شود.

دولت یازدهم خواستار کاربردی کردن فناوری فضایی در جامعه

خاراباف فناوری فضایی را به دلیل پیچیده و پرهزینه بودن و برخی کاربردهای خاص نظامی در ارتباط مستقیم با سیاست ‌های دولت ها دانست و یادآور شد: این فناوری پیچیده و پر‌هزینه است و دولت‌ها از ۱۹۵۷میلادی که نخستین ماهواره به فضا پرتاب شد تا به امروز نقش موثری در این زمینه ایفا کرده‌اند. در ایران هم در دولت های نهم و دهم در ارتباط با فناوری فضایی بیشتر به موضوع های علمی، تحقیقاتی و اکتشاف های فضایی توجه شد در حالی که دولت یازدهم می خواهد این فناوری را در زندگی مردم کاربردی کند. به نظر می‌رسد دولت تدبیر سرمایه گذاری های خود را روی سنجش از دور، درآمدزایی از فضا، ناوبری فضایی و... متمرکز کرده است.

ظرفیت‌های قابل توجه ایران در حوزه استارت‌آپ‌های فضایی 

این کارشناس هوافضا نقش استارت‌آپ ها و شرکت های دانش بنیان در به ‌کارگیری فناوری فضایی را مهم و تاثیرگذار عنوان کرد و بیان داشت: امروزه بخش خصوصی فضایی در تمام کشورها نقش مهم و فعالی دارند. ورود بخش خصوصی به این حوزه به دلیل پاسخ به نیازهای مردم روی داد. برای نمونه این شرکت‌ها با استفاده از تصاویر ماهواره ای مختلف در پی راه‌کارهایی برای حل مشکل های ناشی از ترافیک و آلودگی هوا هستند تا از این روش بتوانند در جامعه تاثیرگذار باشند.

ایران ظرفیت های قابل توجهی در حوزه استارت‌آپ های فضایی دارد و نیروی انسانی جوان و نخبه کشور می‌توانند در حوزه هایی همچون سنجش از دور و ناوبری فضایی کارهای اقتصادی متناسبی انجام دهند. همچنین در کشور شرکت‌های خصوصی فضایی که کارهای ساخت، تولیدی و صنعتی انجام می دهند، بسیار فعال هستند و در طرح های مختلف فضایی با دولت یازدهم نیز همکاری دارند. البته دولت بایستی به استارت‌آپ ‌ها و بخش خصوصی فضایی توجه ویژه ‌ای داشته باشد زیرا جهان به طرف کاربرد فناوری فضایی از مسیر شرکت‌های دانش بنیان و خدمات‌محور پیش می‌رود. اگر از حمایت از استارت‌آپ های فضایی غفلت شود، شاهد مهاجرت نخبگان و مغزهای دانشگاهی این حوزه به کشورهای دیگر خواهیم بود.

پسابرجام و فناوری فضایی 

وی در ادامه توضیح داد: دانش فناوری فضایی به شکل ذاتی، مفهوم فراملی دارد به همین دلیل نیز نخستین و اصلی‌ترین عامل پیشرفت در این زمینه‌ها، داشتن ارتباط‌های هدفمند و مستمر با جهان خارج از مرزهای سیاسی و جغرافیایی تعریف شده است. پیشرفته‌ترین کشورهای جهان در عرصه فناوری فضایی، بزرگترین سازمان‌ها و نهادهای علمی با وجود داشتن توانایی‌ها و ظرفیت های مختلف، هرگز نمی‌توانند بدون ایجاد ارتباط با دنیای پیرامون، اطلاعات خود را به ‌روز کنند و جایگاه علمی خود را ارتقاء دهند. در واقع فضا و فناوری فضایی به ‌دلیل ویژگی های بسیار خاصی که دارد، به عرصه همکاری های بین المللی تبدیل شده است.

امروزه در هیچ کشوری، توسعه فناوری فضایی به صورت بومی پیگیری نمی‌شود زیرا این مهم نیازمند سرمایه‌گذاری بسیار کلان و مجموعه گسترده ای از فناوری های بسیار پیشرفته است و در اختیار داشتن تمام آنها از عهده کمتر کشوری بر می‌آید. ایران نیز از این امر مستثنی نیست و بهترین روش برای انتقال فناوری فضایی، همکاری بین ‌المللی به شمار می رود که این امر نیز بدون تعامل مناسب با کشورهای دیگر ممکن نیست. سیاست دولت یازدهم در زمینه ایجاد تعامل با کشورهای دیگر موفق بوده است و با توجه به فضای ایجاد شده در دوران پسابرجام باید امیدوار بود، دانش مرتبط با فناوری فضایی به داخل کشور منتقل شود و با استفاده از برنامه های فضایی کشورهای در حال توسعه و پیشرفته به یافته های تازه ای در این علم دست یابند. فضای پسابرجام موقعیت مناسبی است که ایران بتواند با کشورهای دیگر به ویژه کشورهای اروپایی در زمینه جذب سرمایه به منظور فناوری فضایی و انتقال آن به داخل، تعامل های سازنده ای انجام دهد.

این کارشناس هوافضا در پایان گفت: امروزه توجه ویژه به خصوصی سازی یکی از روش‌های موثر برای پیشرفت در زمینه فناوری فضایی است. دولت باید از این شرکت های خصوصی در زمینه فناوری فضایی حمایت کند تا آنها بتوانند به درستی از فناوری فضایی در پاسخ دادن به نیازهای مردم استفاده کنند. همچنین شرکت‌های خصوصی بهتر می‌توانند تعامل های بین المللی داشته باشند که این امر به پیشرفت فناوری فضایی کمک می کند. از طرفی در این زمینه نباید به دولت فشار وارد کرد. در چند سال گذشته فشارهای گسترده‌ ای از طرف برخی از افراد و گروه ها به دولت یازدهم وارد می‌شود که چرا به پرتاب بعضی از ماهواره های فضایی اقدام نمی کند. در صورتی که این کار درست نیست و نباید دولت را برای پرتاب تمامی ماهواره های تحقیقاتی مشابه تحت فشار قرار داد زیرا پرتاب بعضی از این ماهواره ها هزینه های هنگفت پرتاب دارند اما دستاورد خاص چندانی ندارد.