ستاری: برای اینکه اقتصادمان را از سلطه‌ی نفت رها کنیم به تولید دانش‌بنیان نیاز داریم
رهبر انقلاب اسلامی سال ۱۴۰۱ را به عنوان سال «تولید؛ دانش‌بنیان، اشتغال‌آفرین» نامگذاری کردند. معاونت علمی و فناوری ریاست جمهوری یکی از مهم‌ترین جایگاه‌های دولتی است که نسبت مستقیمی با شعار سال ۱۴۰۱ دارد.
به همین مناسبت پایگاه KHAMENEI.IR برای تحلیل و ارزیابی وضعیت فعلی کشور در حوزه دانش‌بنیان، به گفت‌وگو با دکتر سورنا ستاری پرداخته است. ستاری معتقد است که مهم‌ترین ویژگی تولید دانش‌بنیان، بومی‌سازی تولید متناسب با مسائل جامعه و جدا شدن از فرهنگ اقتصاد نفتی است.
با توجه به نامگذاری سال ۱۴۰۱ به عنوان سال «تولید؛ دانش‌بنیان، اشتغال‌آفرین»از اینجا گفتگو را آغاز کنیم که اصولاً تولید دانش‌بنیان چه ویژگی‌ها و مختصات متمایزی دارد؟
ببینید دانش‌بنیان پیش از هر چیزی یک فرهنگ است، که این فرهنگ در هر بخشی باید مدنظر قرار بگیرد. در حوزهی تولید من همیشه گفتم یک فرقی هست بین کارخانه و صنعت. صنعت جایی است که ما در آن طراحی می‌کنیم، ماشین‌سازی می‌کنیم. صنعت جایی است که خطوط تولید را خودمان می‌سازیم. اینکه ما یک خطّ تولید را از خارج از کشور بیاوریم و یک جنسی را خلاصه در داخل تولید بکنیم این احتیاج به دانشگاه ندارد. هر کسی پول داشته باشد یک مقدار هم همت داشته باشد میتواند این کار را انجام بدهد. وقتی داریم راجع به صنعت صحبت می‌کنیم راجع به ساختاری داریم صحبت می‌کنیم که زایش دارد، نوآوری در آن متبلور می‌شود و یک اتفاقاتی در حوزهی استفاده از نیروی متخصص و بقیه‌ی این موارد اتفاق می‌افتد. آنجاست که آدمها مهم می‌شوند. بخشی که تحقیق و توسعه دارد و هزینه‌ی سنگینی را روی پژوهش انجام می‌دهد این می‌شود صنعت. وگرنه به غیر از این باشد می‌شود کارخانه. و بارها راجع به بحث خودروسازی با من صحبت کردند که چرا خودروسازی ما این طور است. خودروسازی ما کارخانه است صنعت نیست. وقتی راجع به تولید دانش‌بنیان داریم صحبت می‌کنیم تولید دانش‌بنیان تولیدی است که طراحی‌هایش برای خودمان است، تحقیق توسعه‌اش متعلق به خودمان است. محصول را خودمان بومی‌سازی می‌کنیم برای مردم خودمان. و این تحقیق و توسعه نوآوری در آن جریان دارد به عنوان یک اصل. این می‌شود تفاوت آن تولید دانش‌بنیان، با این تولیدی که داریم راجع به آن صحبت می‌کنیم. در این فضا با چه ظرفیت‌های بالقوه و بالفعلی روبرو هستیم؟ ببینید ما نیروی انسانی فوق العاده‌ای داریم. الان خب تعداد شرکتهای دانش‌بنیان‌مان بیش از ۶۴۰۰ شرکت است. هر جایی که این شرکت‌ها تعدادشان از لحاظ کمی و کیفی بالا بوده ما توانستیم با تحریم مقابله کنیم. مثلاً یکی از جاهایی که ما خیلی ضعیفیم بخش کشاوزی است. تعداد شرکتهای دانش‌بنیان حوزهی کشاورزی یک درصد کل شرکتهای دانش‌بنیان ما هم نیست.این مسئله دلایل مختلفی دارد، مثلاً یکی از آنها یارانه‌های زیادی است که دولت در حوزهی کشاورزی پرداخت میکند و یا شبکه‌هایی که در حوزه‌های مختلف واردات مشغول‌اند. وگرنه کشوری مثل ما هیچ وقت نباید غذایش را از خارج کشور تأمین بکند. ما با فناوری می‌توانیم با همین عده و عده‌ی خودمان مثلاً با همین وضعیت محیط زیست با همین وضعیت آبی که داریم به واسطه‌ی فناور‌ی‌های جدید، نیاز غذایی کشور خودمان را تهیه بکنیم. و این احتیاج به دانش و نوآوری دارد که وارد حوزهی کشاورزی بشود.
ما ظرفیت خیلی بالایی در این حوزه داریم. در حال حاضر قریب به سه درصد تولید ناخالص داخلی‌مان در حوزهی دانش‌بنیان هست. ولی واقعاً ظرفیت کشور بیشتر از اینهاست و به سمت آن اهدافی که رهبر انقلاب بیان کرده‌اند -که بیش از پنج درصد مدنظرشان هست- باید حرکت کنیم. یعنی این حداقل مطالبه‌ای است که ایشان در این موضوع داشته‌اند. ما هنوز فاصله داریم با اهدافمان، ولی رشد این زیست‌بوم بسیار خوب بوده است. یکی دیگر از مؤلفه‌های لازم، همراهی کردن سازمان‌های دیگر با دانش‌بنیان‌هاست. ببینید! یک سازمان، فقط وزارت و وزیر و اینها نیست. یک ساختاری ما داریم که براساس همین اقتصاد سنتی درست شده است. در بخش خصوصی نیز به همین شکل است. در کارخانجات خصوصی همین است در دولتش هم همین‌طور است. این یک فرهنگ است که باید همه‌مان با آن بتوانیم خودمان را وفق بدهیم تا اتفاقات خوبی برایمان بیفتد.
در حوزه دانش‌بنیان چه ظرفیتی برای اشتغال و به کارگیری نیروی انسانی وجود دارد؟ اشتغال حوزهی دانش‌بنیان اشتغال نیروهای تحصیل کرده است. در حال حاضر قریب به ۴۰۰ هزار نفر به صورت مستقیم در این حوزه داریم که مشغول کار هستند. حالا چه استارتاپ‌های کوچک چه شرکت‌هایی که نسبتاً بالغ شدند و در این حوزه مشغولند. اشتغال این حوزه اشتغال نخبگانی است اشتغال نیروی تحصیل کرده است، نیروهایی که قابلیت تغییر محیط اطرافشان را دارند. در حوزهی غیرمستقیم‌شان خیلی می‌توانند تأثیرگذار باشند.مهم این است که ما بتوانیم یک ارزش افزوده‌ای را در اقتصاد ایجاد بکنیم. بسیاری از این شرکت‌هایی که در این حوزهی دانش‌بنیان دارند کار می‌کنند شما می‌بینید در یک آپارتمان چند ده متری میلیاردها تومان درآمد دارند. این ارزش افزوده، ارزش افزوده‌ی دانش است. که روی ماده اولیه سوار می‌شود و باعث می‌شود که این اتفاقات در اقتصاد بیفتد.
با این تفاصیل، دانش‌بنیان کردن تولید با توجه به وضعیت فعلی اقتصادی و نیروی انسانی یک موضوع اولویت‌‌دار محسوب می‌شود. بله. ببینید ما قریب به چهار میلیون دانشجو داریم. ما در کشورمان بیش از چهارده پانزده میلیون نفر آدم تحصیل کرده داریم. راهی جز این نداریم که به این سمت برویم. نیروی انسانی فوق العاده‌ای داریم. برای حفظ و جذبشان، برای اینکه اقتصادمان را از این سلطه‌ی نفت رها کنیم، به تولید دانش‌بنیان نیاز داریم. خود نفت مهم نیست، مهم فرهنگ نفتی است. که این فرهنگ نفتی باعث شده که ما یک دولت چاق، این‌قدر بروکراسی، این‌قدر قوانین متناقض و محیط کسب‌وکار نامناسب برای کارآفرینی داشته باشیم. بالاخره ما یک ملت هستیم، ۵ هزار سال تاریخ داریم. ما تاریخ کارآفرینی داریم، تاریخ تجارت داریم، تاریخ دانش داریم، تاریخ فناوری داریم. آن موقع که نفت نداشتیم به این اهداف دست پیدا کردیم. اینکه کشور به این برسد که مثلاً اگر نفتش را نفروشد می‌خواهد پولش را از کجا در بیاورید؟ اینها واقعاً برای یک کشوری مثل ما زجرآور است. در دوران تحریم ما تجربه کردیم که بدون نفت هم می‌شود اقتصاد را اداره کرد. اگر تحریم نبودیم که الان خیلی از این شرکتهای دانش‌بنیان وجود هم نداشتند.به هر حال تغییر رفتار بازیگران بزرگ اقتصاد، مثل وزارتخانه‌های نفت، نیرو و جهاد کشاورزی خیلی میتواند در توسعه حوزه دانش‌بنیان مؤثر باشد. این تغییر رفتار به ماهیت خود این وزارتخانه‌ها هم برمی‌گردد. الان چنین ماهیتی ندارند. ما برای هر مورد از پروژه‌ها باید فشارهای سنگین روی وزارتخانه‌ها بگذاریم تا مثلاً در فلان مناقصه شرکت خارجی نیاید، یا نماینده‌ی خارجی این کار را نکند. یا اینکه از محصولاتی که نمونه‌اش در داخل ساخته شده است استفاده بکنند. این مسائل وقتی روان می‌شود که فرهنگ آن در جامعه توسعه پیدا بکند.
تا بحث دانش‌بنیان مطرح می‌شود فوراً اذهان سمت تولید محصولات و الگوهای دانشی با فناوری بالا می‌رود. قدری درباره تنوع موضوعی و حوزه‌ای دانش‌بنیان‌ها صحبت کنید. ببینید همان‌طور که گفتم این یک فرهنگ است که در کشور توسعه پیدا میکند. یک بخش عمده‌ای از آن شرکت‌ها در حوزه‌های صنایع نرم دارند کار می‌کنند. یعنی کارهایی که پایه‌ی اصلی آن علوم انسانی است. مثلاً از یک عروسکی که طراحی می‌شود، تکنولوژی‌ای که در طراحی، داستان سازی و نحوه‌ی ساخت آن استفاده بکار می‌رود در این حوزه قرار میگیرد، تا بازی، پویانمایی و حتی فیلم و جلوه‌های ویژه که اینها همه کاربردهای دانش است. از این موارد تا حوزه‌های تکنولوژی‌های پیچیده روز، مثل سخت افزار کامپیوتر، سخت افزار حوزهی آی سی تی، میکروالکترونیک، تا حوزه‌های دیگر مثل کشاورزی، که از نظر اقتصادی بسیار به صرفه است. حوزهی کشاورزی یکی از جاهایی است که ورود تکنولوژی در آن فوق العاده خلق سرمایه میکند و ارزش افزوده‌ی محصولات را بالا می‌برد. همان چیزی که ما در این سالها از آن غافل بوده‌ایم. ما بیش از ۹۵ درصد زعفران دنیا را تولید می‌کنیم ولی سهم‌مان همیشه بین ۵۰۰ تا ۶۰۰ میلیون دلار در صادرات آن به صورت ماده خام بوده است. در حالی که این یک تجارت بالای ۹ میلیارد دلاری در دنیا است. این ارزش افزوده‌ای که در حوزه‌های مختلف به واسطه‌ی دانش ایجاد می‌شود آن بخشی است که میتواند اقتصاد را خیلی تقویت کند. در طرح‌های کلان تولیدی و علمی کشور جایی برای دانش‌بنیان‌ها در نظر گرفته شده است؟ در نقشه‌ی جامع علمی کشور بخش دانش‌بنیان وجود دارد. این نقشه در شورای عالی انقلاب فرهنگی هم مصوب شده است. درباره تمام مشکلاتی که در این ده سال در حوزهی دانش‌بنیان داشتیم، از حدود سه سال پیش با مجلس در حال گفت‌وگو و حل و فصل مسائل هستیم و خوشبختانه الان قانون جهش تولید دانش‌بنیان در مجلس تصویب شده و در حال رفت و برگشت با شورای نگهبان است و به زودی نهایی می‌شود. آن قانون میتواند یک اتفاق بزرگ برای حوزهی دانش‌بنیان کشور باشد. این نتیجه‌ی سه سال کار است. فرآیند آن از مجلس قبل شروع شد و امروز به اینجا رسیده است. قانون جهش دانش‌بنیان اگر درست عمل بشود، ما سال آینده حتماً رشد چشمگیری در حوزهی دانش‌بنیان خواهیم داشت. رهبر انقلاب در چند سال اخیر تأکید زیادی بر حوزهی دانش‌بنیان داشته‌اند. حمایت‌های ایشان چه تاثیری در رشد و گسترش این فضا در کشور داشته است؟ من خدمت رهبر انقلاب هم گفتم اگر حمایت ایشان نبود ما هم اینجا نبودیم. فقط گفته‌های ایشان درباره موضوع دانش‌بنیان چند جلد کتاب است. خود معاونت علمی و فناوری زاییده‌ی تفکر رهبر انقلاب است. حمایت‌های فوق العاده‌ی رهبر انقلاب در این سالها از حوزه دانش‌بنیان، باعث شده است تا معاونت علمی این پویایی را داشته باشد و در بین وزارتخانه‌های مختلف بتواند کار بکند و جوان‌ها وارد این‌کارها شوند و ایده‌هایشان را تبدیل به محصول و ارزش‌افزوده کنند.ما همه مدیون این فضا هستیم. بسیاری از چیزهایی که یک دهه قبل در فضای اقتصاد نفتی یک ننگ محسوب می‌شد، الان یک ارزش است. آن وقت اصلاً نمی‌توانستیم در محیط علمی بگوییم که یک استاد دانشگاه میتواند شرکت داشته باشد. یا دانشگاه‌ها بیایند درآمدهایشان را با کار در این حوزه متنوع کنند. یا بپرسیم چرا این قدر وابستگی به دولت وجود دارد؟ پس قرارداد ارتباط با صنعت چه می‌شود؟ درواقع شرکتهای دانش‌بنیان چه می‌شود؟ اصلاً این حرفها را نمیشد زد. الان شما در طول این هفت، هشت سال اخیر فقط عدد لغاتی که به ادبیات کارآفرینی کشور اضافه شده است را ببینید. پارکهای علم و فناوری، شرکتهای دانش‌بنیان، شرکتهای خلاق، کارخانجات نوآوری، مراکز نوآوری، صندوق‌های خطرپذیر و... . اینها فقط بخشی از لغاتی است که به ادبیات کارآفرینی کشور اضافه شده و پایه‌ی رشد همان فرهنگی است که راجع به آن صحبت می‌کنیم. اینها همه مدیون این حمایت‌ها است.
واقعاً هر وقت ما خدمت رهبر انقلاب نامه‌ای ارسال کردیم، جوابهای بسیار صریحی گرفتیم. ان‌شاءالله دولت سیزدهم هم از این حوزه حمایت لازم را داشته باشد. من در همین مدت کوتاه همکاری با دولت جدید، خیلی خوشحالم از اینکه می‌بینم بسیاری از مشکلات گذشته‌ی ما دارد حل می‌شود. نمونه‌اش تصویب همین قانون جهش تولید در مجلس است. ما بیش از سی نماینده در مجلس شورای اسلامی داریم که عضوی از همین زیست‌بوم دانش‌بنیان بوده و الان نماینده شده‌اند. چرا یک قانون آنجا تصویب می‌شود؟ چون مجلس، مجلسی است که این اصول را می‌فهمد. ادبیات کارآفرینی را در حوزهی دانش‌بنیان متوجه می‌شود.
بخش خصوصی در اتاق بازرگانی تهران فکر می‌‌کنم ۴۲ عضو دارد، که حدود هفده، هجده مورد از آنها شرکتهای دانش‌بنیان‌اند. خب یک زمانی اتاق بازرگانی در دست تجار و بازرگانان بوده است، وقتی که در آنجا راجع به محیط کسب و کار صحبت می‌شد، آن موقع فضای غالب واردات بوده است. الان فضای حاکم، فضای تولید است، فضای صادرات است و بحث بر سر حل مشکلات تولید و صادرات است.
به عنوان سوال آخر چه آینده‌ای را برای این حوزه تصور می‌کنید؟ ما هدف گذاری کردیم که با تصویب قانون جهش تولید برای سال آینده در تمام حوزه‌های دانش‌بنیان سی درصد رشد حداقل داشته باشیم. البته در بحث درآمدها قطعاً عدد بالاتر از این است. ما سال گذشته نیز نسبت به امسال هم یعنی سال ۱۴۰۰ نسبت به ۹۹ هم قریب به دو برابر رشد داشتیم. انتظار داریم که امسال تعداد شرکتهای دانش‌بنیان‌مان به مرز نه هزار شرکت برسد.
